Karaś srebrzysty (Carassius auratus gibelio) 
- nowy mieszkaniec Zatoki Puckiej ?

Foto: Maciej Kwiatkowski

Wizytówka

Karaś srebrzysty występuje licznie na terenie całej Europy i Azji, za wyjątkiem wysokogórskich terenów i bystrych potoków. Trzyma się strefy przybrzeżnej jezior, najczęściej żyznych, bytuje w starorzeczach, stawach i rzekach nizinnych, ale dzięki odporności na zasolenie także w przybrzeżnej części przymorskich zatok. Dojrzałość płciową osiąga w wieku 2-4 lat. Dymorfizm płciowy poza okresem tarła u tego gatunku nie występuje. Jego płodność absolutna jest bardzo zróżnicowana waha się od 7 000 do 370 000 ziaren ikry. Tarło podczas sezonu rozrodczego odbywa wielokrotne, czyni to  w zakresie temperatur od 14°C do 28 °C.

Jak go rozpoznać ?

Karaś srebrzysty to bliski kuzyn karasia pospolitego. Rozróżnienie dorosłych osobników karasia pospolitego od karasia srebrzystego nie powinno nastręczać wielu problemów. Podstawowym kryterium jest ubarwienie i pokrój ciała. Ciało karasia pospolitego jest bardziej wygrzbiecone od wschodniego kuzyna (wysokość ciała karasia pospolitego może stanowić nawet 70% jego długości całkowitej podczas gdy u karasia srebrzystego nie przekracza nigdy 50%). Wyjątkiem jest odmiana humilis karasia pospolitego charakteryzująca się dużą głową i wąskim ciałem. Ubarwienie ciała jest cechą dość zmienną zależną bezpośrednio od warunków środowiskowych. Karaś pospolity ma barwę od jasnozłotej do brunatnozłocistej na grzbiecie i bokach, natomiast karaś srebrzysty od srebrnej do stalowoszarej. Kolejnym elementem odróżniającym obydwa gatunki jest kolor płetw: płetwy piersiowe i brzuszne u karasia pospolitego są lekko czerwone (intensywność koloru zależy także od warunków środowiskowych), a u karasia srebrzystego jasnoszare. Liczenie łusek w linii nabocznej nie ma w tym wypadku sensu bo ich liczba pokrywa się u obu gatunków: karaś pospolity 28-37, karaś srebrzysty 21-36. Ostatni promień twardy promień płetwy grzbietowej u karasia pospolitego posiada 28-29 ząbków natomiast u karasia srebrzystego jest ich 10 – 11. Kolejną cechą odróżniającą obydwa gatunki jest liczba wyrostków filtracyjnych: karaś srebrzysty 38-54, a pospolity 23-33. O ile rozróżnienie dorosłych osobników na podstawie cech morfologicznych nie jest trudne o tyle prognozowanie przynależności do gatunku form juwenilnych oraz osobników hybrydowych jest wysoce niepewne i często wymaga badań genetycznych.

    Karaś srebrzysty                                       Karaś pospolity 

(foto: Maciej Kwiatkowski)                            (foto: Daniel Żarski)

Ubarwienie karasi srebrzystych w dużym stopniu zależne od warunków środowiskowych od jasno-srebrzystego do stalowo-szarego. W Polsce karaś srebrzysty dorasta maksymalnie 4 kg i osiąga długość 50 cm.

Ja się tu dostał ?

W Polsce karaś srebrzysty zamieszkuje niemal wszelkie dostępne akweny wodne o bardzo zróżnicowanych warunkach środowiskowych; od bardzo czystych jezior oligotroficznych do humusowych. W ostatnich latach pojawił się w wodach przybrzeżnych Bałtyku [i]. Jego barwną odmianę, czyli karasia ozdobnego zwanego potocznie złotą rybką, w otwartych wodach spotkać można incydentalnie, najprawdopodobniej na skutek wypuszczenia z akwarium, bądź ucieczki z hodowli [ii].

Dotychczas nie jasna jest droga zasiedlania polskich wód przez karasia srebrzystego. Według profesora R.Bartla karaś srebrzysty licznie występował w Zalewie Wiślanym już na początku XX wieku, jednak inni autorzy wskazują na późniejsze pojawienie się tego gatunku. W obrębie krajów takich jak Czechy i Estonia karaś srebrzysty pojawił się w latach 50 ubiegłego wieku.

W połowach gospodarczych odsetek pozyskanych karasi jest niski i wynosi ok. 3% wszystkich odłowionych na śródlądziu ryb (około 100 ton karasi bez rozróżnienia gatunku) [iii]. Wydają się jednak, że dane te są zaniżone, bowiem z jednego zbiornika na Sajnie w okolicach miejscowości Sątopy-Samulewo w jednym tylko roku złowiono ponad 40 ton karasia srebrzystego.

W ciągu ostatnich 20 lat jego ekspansja na zajmowanie nowych siedlisk wyraźnie wzrosła. Przykładowo na terenie Czech i podobnie w Estonii karaś zajął niemal wszystkie dostępne mu wody [iv], [v].

Karaś srebrzysty do wód zatoki mógł dotrzeć z okolicznych stawów i rowów melioracyjnych dorzecza Redy i Płutnicy, z przydomowych stawów lub w czasie zarybień tych rzek lub zatoki innymi gatunkami jako przypadkowa domieszka narybku dostarczonego tu z ośrodków śródlądowych.

Kiedy  ?

Pierwszy okaz tego gatunku z wód Zatoki Puckiej trafił do Stacji Morskiej IOUG w końcu lat 90. XX wieku. Od tego czasu zauważono systematyczny wzrost jego liczebność. Obecnie pracownicy helskiej placówki regularnie odnotowują go w połowach badawczych wykonywanych w rejonie brzegów Pucka i Swarzewa stawnymi sieciami skrzelowymi i żakami. Karasie srebrzyste są też regularną zdobyczą lokalnych wędkarzy. Od ok. 4-5 lat masowo łowią je w ujściu Płutnicy. W latach 2005 – 2007 bardzo liczne występowanie tego gatunku odnotowano w czasie monitorowania końcowego odcinka Redy [vi].

Połowy wędkarskie karasia srebrzystego w ujściu Płutnicy, w październiku 2007 i lutym 2008. 
Foto: Krzysztof E. Skóra.

Tworzy też masowe koncentracje w rejonie trzcinowisk wewnętrznej części zatoki w rejonie Władysławowa, mino, że zasolenie dochodzi tu do 7 PSU.

Tak udana ekspansja nie byłaby zapewne możliwa bez wysokiej tolerancji gatunku na niekorzystne warunki środowiskowe. Jest prawdopodobnie bardziej niż inne tutejsze gatunki odporny na degradacje tutejszych siedlisk, zanieczyszczenia, mętność wody, deficyty tlenowe i zasolenie. Posiadaną także, dająca mu biologiczna przewagę swoistą strategię rozrodczą - gynogenezę.

Jak on to robi ?

Gynogeneza polega na zaplemnieniu komórki jajowej plemnikiem, który nie jest donorem informacji genetycznej, a tylko zapoczątkowuje podziały w komórce jajowej. Przy systemie determinacji płci XY otrzymuje się potomstwo wyłącznie samicze. Do lat 90- tych ubiegłego wieku uważano, że populacja karasi w większości wód Europy złożona jest wyłącznie z osobników triploidalnych. Jednak w świetle ostatnich badań okazało się, że nawet na północy Polski, gdzie notowano do roku 2000 pokolenia wyłącznie samicze, obecny udział samców w populacji wynosi prawie 40%. Pojawienie się w populacji samców oraz ryb diploidalnych stwarza nowe możliwości ekspansji gatunku, a jednocześnie zagrożenie dla rodzimej ichtiofauny poprzez zjawisko hybrydyzacji. W przypadku triploidalnych karasi srebrzystych mieszańce pojawiały się niezwykle rzadko i były sterylne bądź posiadały liczne deformacje ciała nie dożywając wieku reprodukcyjnego. U ryb diploidalnych do zjawiska hybrydyzacji dochodzi znacznie częściej. W literaturze istnieje wiele doniesień o uzyskaniu żywotnych krzyżówek karpia z karasiem srebrzystym, karasia srebrzystego z leszczem, karasia pospolitego z karasiem srebrzystym czy nawet karasia srebrzystego z jaziem. Ponadto hybrydy karasia srebrzystego z karpiem charakteryzowały się dużo większymi przyrostami oraz posiadały w pełni wykształcone gonady. W Polsce gatunkiem, który przegrał konkurencje pokarmowo rozrodczą z karasiem srebrzystym jest karaś pospolity. Mimo zbliżonej behawioralnej odporności na niekorzystne warunki środowiskowe karaś srebrzysty efektywniej konkurował o pokarm z rodzimym gatunkiem, dzięki gęstszemu aparatowi filtrującemu, a o ostatecznym sukcesie zdecydowała plastyczność rozrodcza karasia srebrzystego. W wyniku przeprowadzonych doświadczeń okazało się, że samice Carassius auratus gibelio z powodzeniem wykorzystywały nasienie Carassius carassius do indukcji rozwoju gynogenetycznego, natomiast pojawienie się hybryd możliwe było wówczas, gdy nasieniem karasia srebrzystego zapłodniono ikrę karasia pospolitego.

W większości przypadków mieszańce uzyskiwane poprzez krzyżowanie blisko spokrewnionych gatunków są żywotne, ale charakteryzują się znaczną liczbą deformacji ciała oraz zazwyczaj są sterylne. Jednak niewielka ich liczba może produkować gamety i przystępować do rozrodu. Obecnie trudno dokładnie określić w jakim stopniu hybrydy karasia srebrzystego z innymi gatunkami mogą wpływać bezpośrednio na rozród poszczególnych populacji ryb jak płoć, lin, leszcz. Jednak nawet mieszańce, które produkują nieaktywne lub „uszkodzone” gamety przystępując do tarła razem z innymi rybami, powodują obniżenie odsetka zapłodnienia ikry, oraz wzrost śmiertelności.

I co teraz ?

Przykład licznego już występowania Carassius auratus gibelio w przybrzeżnych  wodach Bałtyku wskazuje na duże możliwości ekspansji tego gatunku. W Zatoce Puckiej niegdyś liczne zasoby ryb karpiowatych (płoci, certy czy leszcza) oraz dużych drapieżników (szczupaka, węgorza, okonia) uległy znacznej redukcji. W ten sposób powstała wolna nisza ekologiczna, którą z powodzeniem zajmuje ten obcy gatunek. Czy stanie się on konkurencją dla rewitalizowanych gatunków, na razie jeszcze nie wiadomo.

W zaistniałej sytuacji uznanie karasia srebrzystego za gatunek niepożądany z punktu widzenia ochrony naturalnej różnorodności gatunkowej i genetycznej rodzimej ichtiofauny raczej nie budzi wątpliwości chociaż jego ilość i skala rozprzestrzenienia skłania niektórych badaczy do włączania go do lity gatunków rodzimych.

Aby ocenić skalę i stopień adaptacji tego gatunku w naszym rejonie potrzeba nie tylko map jego rozmieszczenia ale i badań nad lokalnymi populacjami Carassius auratus gibelio, ale także wiedzy na temat zmienności genetycznej, ploidalności, efektywności rozrodczej w warunkach wylęgarniczych i naturalnych. Pozwoliłoby to sprawdzić czy i jaki stopień zagrożenia stanowi on dla rodzimych ichtiocenoz. Dokonanie takiej oceny pomogłoby także dobre prowadzenie statystyk połowowych – rybackich i wędkarskich.

Karasie z Zatoki Puckiej powinny być dobrze poznane. Stacja Morska IOUG  podjęła ku temu odpowiednie działania starając się o środki finansowe na poznanie biologicznych i ekologicznych cech zatokowej populacji tego gatunku.

Karasie srebrzyste w akwarium Stacji Morskiej IOUG w Helu

W najbliższym czasie dla akwenu Zatoki Puckiej jako obszaru  ochronnego Natura 2000 będzie przygotowywany plan ochrony. Należy się zastanowić czy plan ten nie powinien przewidywać działań zmierzających do redukcji zasobów tego gatunku i obniżenia jego udziału w strukturze ichtiofauny zatoki. Wyniki badań naukowych powinny być podstawą dla merytorycznej weryfikacji tego typu decyzji i ich skutków.

Niemniej, bazując na ogólnej strategii postępowania z obcymi gatunkami już dzisiaj stosowne regulacje prawne chyba powinny zakazywać wędkarzom i rybakom uwalniania złowionych osobników Carassius auratus gibelio. Zwiększyło by to śmiertelność gatunku i pomogłoby w zahamowaniu jego ekspansji w zatoce oraz przenoszeniu lub przedostawaniu się do nowych siedlisk.

Tekst oraz ilustracje: Maciej Kwiatkowski, Krzysztof E. Skóra

Więcej o obcym karasiu srebrzystym tutaj: http://www.iop.krakow.pl/gatunkiobce

[i] Garbacik–Wesołowska A., Boberski E. 2000 Stan zasobów ryb Zalewu Szczecińskiego oraz strefy przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej i warunki ich eksploatacji. Stud.i Mat. MIR B, 72: 77-104. 

Skóra M. E. 2008. Ichtiofauna rezerwatu Beka - struktura gatunkowa i postulaty ochrony. Zakład Ryb Wędrownych IRŚ. Planu ochrony Rezerwatu Beka. OTOP. /manuskrypt/:1-7.

Vatemaa M., Eschbaum R., Albert A., Saat T. 2005. Distribution, sex ratio and growth of Carassius gibelio (Bloch) in coastal and inland waters of Estonia (north-eastern Baltic Sea). J. Appl. Ichthyol. 21: 287-291.

Winkler H.M., Weterstraat A., Hamman Nils, Schatschnit T, Lemcke R, Zettler M. 2007. Verbreitungsatlas der Fishe, Rundmauler Grosmuschlen und Groskrebese in Meclemburg – Vorpommern. Berlin - Mitte GmbH. 1-180.

[ii] Luskova V., Lusk S., Halacka K., Vatesnik L. 2010. Carassius auratus gibelio – the most successful invasive fish in waters of the Czech Republic. Poc. Җyp. Бuo. Инb. 2. УДK: 574.32.

[iii] Lirski A., Wiśniewolski  W., Wołos A., Zdanowski B. 2009. Rybactwo w świetle ekorozwoju. W: Piąty Rolniczy Festiwal Nauki, 10-11. 09. 2008 r. Konferencja naukowa „Dezagraryzacja polskiej wsi“. Warszawa-Brwinów: 2008,  23 s. (www.cbr.edu.pl/konf2008/referaty/Wisniewolski.pdf).

Luskova V., Halacka K., Vetesnik L., Lusk S. 2004. Changes of ploidy and sexuality status of “Carassius auratus” populations in the drainage area of the River Dyje (Czech Republic). Ecohydrobiology and Hydrobiology 4 (2): 165 – 171.

[v] Vatemaa M., Eschbaum R., Albert A., Saat T. 2005. Distribution, sex ratio and growth of Carassius gibelio (Bloch) in coastal and inland waters of Estonia (north-eastern Baltic Sea). J. Appl. Ichthyol. 21: 287-291.

[vi] Skóra M. E. 2008. Ichtiofauna rezerwatu Beka - struktura gatunkowa i postulaty ochrony. Zakład Ryb Wędrownych IRŚ. Planu ochrony Rezerwatu Beka. OTOP. /manuskrypt/:1-7.

ŹRÓDŁO:

http://hel.hel.univ.gda.pl/aktu/lastminut/karas_srebrzysty.html